بنای بر قبور
| خداشناسی | |
|---|---|
| توحید | توحید ذاتی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات و صفات فعل |
| فروع | توسل • شفاعت • تبرک • استغاثه |
| عدل الهی | |
| حُسن و قُبح • بداء • امر بین الامرین | |
| نبوت | |
| عصمت پیامبران • خاتمیت • پیامبر اسلام • معجزه • عدم تحریف قرآن | |
| امامت | |
| باورها | عصمت امامان • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفة‌الله • غیبت • مهدویت • انتظار فرج • ظهور • رجعت |
| امامان | امام علی • امام حسن • امام حسین • امام سجاد • امام باقر • امام صادق • امام کاظم • امام رضا • امام جواد • امام هادی • امام عسکری • امام مهدی |
| معاد | |
| برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان | |
| مسائل برجسته | |
| اهل‌بیت • چهارده معصوم • کرامت • تقیه • مرجعیت • ولایت فقیه | |
بنای بر قبور، به‌معنای ایجاد بنا و سازه بر روی قبر مردگان. مسلمانان (شیعیان و اهل سنت) با وهابیون درباره حکم شرعی ساختن بنا بر قبور مردگان اختلاف‌نظر دارند. مذاهب اسلامی و به‌خصوص شیعیان در طول قرن‌ها بر قبور بزرگان و پیشوایان و برخی علمای دینی بنایی ساخته‌اند. سابقه بنای بر قبور به صدر اسلام باز می‌گردد و بنابر شواهد تاریخی صحابه و تابعین نیز به آن اعتراض نکرده‌اند. با این حال وهابیون معتقدند که ساخت بنا بر قبر اموات، به نوعی زمینه‌ساز عبادت آنها و شرک در عبادت است.
معناشناسی
بنای بر قبور به دلیل طرح مباحث فراوان فقهی، کلامی و تاریخی درباره آن به یک اصطلاح بدل شده است. این اصطلاح شامل هر نوع ساخت و ساز بر روی قبور از جمله قُبّه (گنبد)، بقعه (بارگاه)، ضریح، مسجد و حتی به نظر برخی، قرار دادن سنگ در اطراف قبر می‌شود.
محور بحث
بر اساس نزاع‌هایی که وهابیون با سایر مسلمانان ایجاد کرده‌اند، بحث «بنای بر قبور»، بحث از حکم شرعی ساخت بنای جدید بر روی قبرها و نیز تکلیف مسلمانان نسبت به باقی گذاردن بناهای ساخته شده بر روی قبور و حکم شرعی آن است.
سابقه بنای بر قبور
قبل از اسلام
قبر حضرت داود(ع) در قدس و قبور حضرت ابراهیم، حضرت اسحاق، حضرت یعقوب و حضرت یوسف(ع) در شهر الخلیل دارای ساختمان‌های بلند بود. مسلمانان در زمان جنگ به رهبری عمر، این مقبره و ساختمان‌ها را خراب نکردند. این موضوع نشان می‌دهد که بنای بر قبور نه قبل از اسلام و نه در نگاه مسلمانان صدر اسلام امری مذموم نبوده است.
در زمان پیامبر
رسول اکرم(ص)، فاطمه بنت اسد را در قسمتی از مسجد به خاک سپردند که در تاریخ اسلام به قبر فاطمه معروف بوده است. در عهد نبوی، مقارن با صلح حدیبیه، اولین بنا یا مسجد بر روی قبور توسط ابوجُنْدُل بر روی قبر ابوبصیر صحابی ساخته شد و رسول خدا با وجود اطلاع از این اقدام، از آن کار جلوگیری نکرد.
در دوران صحابه
پیکر مطهر پیامبر اکرم، در خانه خود دفن شد و حفظ و تعمیر بنای این خانه از همان سال‌های ابتدایی وفات ایشان، مورد توجه و همت مسلمانان و خلفا بوده است.
اولین بار، عمر بن خطاب، دیواری در کنار قبر حضرت ساخت و آن را از محل زندگی عایشه جدا کرد. ولید بن عبدالملک(حکومت: ۸۶-۹۶ق) با هدف توسعه محل دفن حضرت، خانه ایشان را خراب کرد و در تجدید بنا، محوطه اطراف خانه را به آن اضافه و در انتها حجره ایشان را با سنگ رخام تزئین نمود. در دوران متوکل (حکومت: ۲۲۸- ۲۴۲ق) و مستعصم (حکومت: ۶۴۰-۶۵۶ق) نیز این حجره تجدید بنا شد. در سال ۶۵۶ق با مصالحی که از سوی ملک منصور ایبک صالحی، امیر مصر، ارسال شده بود، مرقد پیامبر اکرم(ص) تعمیر و تزئین شد و اولین گنبد به نام قبه الزرقا بر روی حجره حضرت ساخته شد. در سال‌های ۷۶۵، ۸۵۲، ۸۸۱، ۸۸۶ و ۸۹۱ق توسط خلفای بنی عباس و عثمانی تجدید بنا و گنبدهایی بر روی آن ساخته شد.
عدم اعتراض مسلمانان به این تجدید بناها و گسترش بنای مرقد نشان‌دهنده مشروع بودن این کار و متصل بودن عملکرد و سیره مسلمانان به زمان پیامبر و جواز بنای بر قبور است.
بنای بر قبور نزد صحابه نیز رواج داشته است:
- قبر صفیه بنت عبدالمطلب، مادر زبیر بن عوام؛ عمه رسول خدا، در تجدید بنای خانه مغیره بن شعبه، داخل بنای خانه او شد و بنایی جدید بر روی آن ساخته شد.
- در خانه عقیل که به تدریج به مقبره اختصاصی بنی هاشم در قبرستان بقیع تبدیل شد، قبور ائمه اهل بیت و برخی از صحابه دارای گنبد و بنا بوده است.
- ابن اثیر از ارسال معماری به مدینه از سوی مجد الملک قمی برای تعمیر و مرمت قبه مزار ۴ تن از امامان و عباس بن عبدالمطلب خبر می‌دهد.
- ابن جبیر، ابن نجار، خالد بن عیسی، ابن بطوطه و اولیا چلپی در سال‌های مختلف از وجود بقعه‌هایی بر قبور ائمه گزارش داده‌اند.
در دوران تابعین
در سده‌های نخستین از ظهور آئین اسلام، موارد زیادی از ساخت بناهایی بر روی قبور و نیز ساخت بارگاه‌هایی به چشم می‌خورد. این مسئله قرن‌های متمادی در پیش چشم مسلمانان روی می‌داده است در حالیکه هیچ یک از عالمان و بزرگان، چه شیعه و چه سنّی اعتراضی به این ساخت و سازها نداشته‌اند و کسی معتقد نبوده که این کار شرک است یا مسلمانان را به شرک و بت پرستی و عبادت غیر خدا می‌کشاند.
قبر ام سلمه و ام حبیبه، همسران پیامبر نیز در خانه عقیل دارای مقبره و ساختمانی بوده است. مرقد عقیل و برادرزاده‌اش عبدالله بن جعفر طیار و ابراهیم و چند تن دیگر از اولادرسول اکرم(ص) در بقیع دارای قبه، گنبد و بنا بوده است. بر پایه گزارش ابن جبیر، قبر عباس بن عبدالمطلب و امام حسن(ع) و ابراهیم پسر پیامبر از زمین بلندتر بوده است. شواهدی نیز وجود دارد که نشان می‌دهد قبل از سال ۹۴ق، بنایی بر قبر ابن عباس وجود داشته است.
سده دوم
سنت مقبره و قبه سازی از سده دوم هجری در سرزمین‌های اسلامی رواج بیشتری یافت. قبه جعفر پسر منصور عباسی (حکومت:۱۳۶- ۱۵۸ق) که نشان دهنده وجود بنا و گنبد بر روی برخی قبرها در اواسط قرن دوم هجری است، بنایی که توسط هارون الرشید(حکومت:۱۷۰۱۹۳ق) بعد از ۱۷۰ق بر قبر امام علی(ع) ساخته شد و بنای قبر سیده نفیسه، از نوادگان امام حسن(ع) در قاهره از این جمله است.
ابن بطوطه از وجود بارگاه و مسجدی بر سر قبر طلحه خبر می‌دهد. مسجدی نیز در محل قبر زبیر قرار داشته است. قبه و بارگاه بر روی قبر سلمان فارسی در مدائن و اویس قرنی در شامو مسجدی بر قبر سعد بن عباده رئیس قبیله خزرج، و نیز گنبد و بارگاه بر روی قبرهای معاذ بن جبل و عقبه بن عامر، محمد بن ابی بکر و خواهرش اسماء، ابن زبیر، و ابی الحسن دینوری از فقهاء بزرگ مصر، أنس بن مالک خادم رسول خدا و سهل بن عبدالله تستری از دیگر نمونه‌های ساخت بنا بر روی قبور است.
در سده دوم ساخت بنا بر قبور ائمه مذاهب اهل سنت را هم شاهد هستیم:
- قبور پیشوایان مذاهب فقهی اهل سنت نیز دارای گنبد و ساختمان بوده است. قبر ابوحنیفه (درگذشت ۱۵۰ق)، پیشوای حنفیان در بغداد دارای گنبد و بارگاهی بوده که در قرن چهارم و پنجم ساخته شده است.
- قبر مالک بن انس(درگذشت ۱۷۹ق) پیشوای مالکی‌ها در بقیع نیز دارای گنبد کوچکی بوده است.
- قبر محمد بن ادریس (درگذشت ۱۵۰ق) پیشوای شافعی‌ها در مصر
- قبر احمد بن حنبل(۲۴۱ق) پیشوای حنبلیها در بغداد نیز دارای گنبدی بوده و چند مرتبه بازسازی شده است.
قرن سوم به بعد
قرن سوم، دوران رواج احداث مقابر گنبددار بوده است و از قرن چهارم به بعد، زیارت آنها معمول شده است. آرامگاه محمد بن عیسی ترمذی(۲۹۶ق) در [ترمذ] که احتمالاً متعلق به اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم است از این جمله است.
در منطقه آسوان در نوبه، که یکی از مناطق درگیری مسلمانان با دشمنان بود، آرامگاه‌هایی از قرن چهارم و پنجم بر روی قبور شهدای آن جنگ‌ها وجود داشته است.
از قرن ششم به بعد، در سراسر جهان اسلام، آرامگاه‌های زیادی یافت می‌شود. در این قرن، با گسترش نفوذ تصوف در میان مسلمانان، ساخت مقبره‌های صوفی‌ها افزایش یافت. مقبره شیخ احمد جام در تربت جام که احتمالا در سده ششم ساخته شده و مقبره بایزید بسطامی در حدود سده هشتم از این جمله است.
بر پایه منابع تاریخی، حفظ این بناها و زیارت آنها در طول تاریخ مورد توجه مسلمانان بوده است. از این رو، تخریب برخی بناها توسط خلفا همانند تخریب قبر امام حسین(ع) در سال ۲۳۶ق توسط متوکل موجب تأثر مسلمانان و اعلام بیزاری از عمل وی شد.
بنای بر قبر امامان و اهل بیت
سنت ساخت بارگاه و قبه بر قبور امامان شیعه، از دیگر موارد مستند تاریخی است که مورد توجه مسلمانان بوده است. قبر حضرت علی(ع) دارای قبه و بنایی باشکوه بوده است و بنابر گزارش تاریخی، قبه و گنبد روی این قبر توسط هارون الرشید در سده دوم هجری ساخته شده و از بناهای کهن بر قبور به شمار می‌رود. محمد بن زید از حاکمان شیعی طبرستان این گنبد را در ۲۸۷ق بازسازی نمود. ابن حجاج بغدادی از شعرای قرن سوم و چهارم قمری، در قصیده‌ای به قبر و گنبد حضرت علی(ع) اشاره کرده است. اولین بنا بر روی قبر امام حسین(ع) با روی کار آمدن مختار ثقفی توسط او ساخته شد و سپس در ۳۷۱ق ضریحی از چوب ساج توسط عضدالدوله بر روی قبر حضرت قرار گرفت.
خطیب بغدادی، از قبر امام کاظم در مقابر قریش نام می‌برد که مورد زیارت و توسل شیعیان و برخی از بزرگان اهل سنت بوده است.
محمد بن مومل از علمای حنفی، از وجود بقعه و مقبره بر آرامگاه امام رضا(ع) در شهر طوس و نیز زیارت و تواضع بزرگان اهل سنت در مقابل آن خبر می‌دهد. ابن حبان نیز آنجا را امان‌گاه درماندگان معرفی نموده است.
در سال ۳۳۳ق نیز ناصرالدوله حمدانی، قبه‌ای بر مراقد امام هادی(ع) و امام عسکری(ع) بنا نمود.
تا نیمه قرن دوم بر روی قبر حضرت معصومه(س) در قم سایبانی قرار داشت، در نیمه دوم قرن سوم بقعه‌ای توسط محمد بن زید داعی علویان بر روی آن ساخته شد.
سردر آجری درگاه اصلی حرم حضرت عبدالعظیم توسط مجدالدین براوستانی وزیر برکیارق سلجوقی در قرن پنجم هجری ساخته شد.
قبور ائمه در بقیع؛ آرامگاه بنی هاشم، و ساخت گنبد بر روی قبور ایشان و عباس بن عبدالمطلب به دستور مجدالملک براوستانی در قرن پنجم صورت گرفته است و بارها توسط خلفا بازسازی شد. بر اساس کتیبه‌هایی که بر این حرم‌ها وجود داشته، اولین بازسازی در سال ۵۱۹ق توسط مسترشد بالله خلیفه عباسی صورت گرفته است و پس از آن در اوایل قرن هفتم توسط مستنصر بالله تعمیرات دیگری در حرم انجام شد.
حکم شرعی
مسلمانان اعم از شیعه و سنی بر خلاف وهابیون نسبت به ساخت بنا بر قبور حرمتی قائل نیستند.
وهابیون
سابقه حکم به حرمت بنای بر قبور، به قرن هفتم و نظریه‌های ابن تیمیه (درگذشته۷۲۸ق) و شاگردش ابن قیم (درگذشته ۷۵۱ق) باز می‌گردد که بر اساس فتوای آنان، تخریب این مشاهد و بناهایی که بر روی قبور ساخته شده واجب است. اولین اقدام آنان، تخریب مقبره و مرقد امام حسین(ع) در سال ۱۲۱۶ق و بعد از آن، تخریب قبه‌ها و گنبدهای حرم ائمه بقیع در ۱۲۲۱ق بود.
پس از بازسازی قبه‌های تخریب شده، با تسلط مجدد وهابی‌ها بر حجاز در سال ۱۳۴۴ق، آنان با جمع آوری فتاوای علمای مدینه، به تخریب بقعه صحابه و ائمه معصومین(ع) در بقیع اقدام کردند.
شیعه و اهل سنت
شیعیان و اهل سنت بنای بر قبور، اعم از ساختمان، قبه، مسجد و مدرسه را جایز می‌دانند. شیعیان و برخی از اهل سنت، آنرا مطابق سیره مسلمانان می‌دانند. برخی از فقهای اهل سنت نیز تنها در برخی موارد حکم به کراهت این عمل داده‌اند، و عده‌ای دیگر بنای بر قبور انبیا، شهدا و صالحان را مستحب می‌دانند.
ابطال سخن وهابیون
- اولا دلایلی وجود دارد که ساخت بنا را جایز می‌داند، و چه بسا از نظر سندی و دلالت، قوی‌تر از روایات نهی‌کننده باشد.
- سخن وهابیون ناشی از بی‌دقتی‌شان در روایات نهی کننده و عدم توجه به ادله معارض با آنهاست. نهی در این روایات عام نیست، بلکه مخصوص به زمان خاصی و مبتنی بر علت‌هایی از جمله تماس مصالح این بناها با آتش و یا سنگینی آنها بر میت یا مشخص شدن آنها از قبور سایر مسلمانان یا جلوگیری از دفن سایر مسلمانان در کنار آن قبر می‌باشد. بر اساس قواعد اصولی، حکمی که همراه با آن، علتش نیز بیان شده است، مخصوص همان مورد است و قابل سرایت به موارد دیگر نیست.
- روایات ناهی از این عمل نیز حمل بر کراهت می‌شود. البته قبور بزرگان دینی و اولیا و اوصیا و صالحین و شهدا، از این کراهت خارج است؛ زیرا آنان از شعائر دین هستند و بنای مسجد و قبه بر قبور ایشان، چون موجب مشخص شدن قبر آنان و زیارت آن می‌گردد، تعظیم آنان به شمار می‌رود. تعظیم شعائر نیز که بر اساس قرآن کریم، نشانه سلامتی نفس و صدق نیت دانسته شده است.
دیدگاه قرآن
قران کریم در جریان نزاع میان مسیحیان و مشرکان در مورد اجساد اصحاب کهف، نظر هر دو گروه را بیان داشته است. برخی گفتند مقبره، یا دیواری جلوی درب غار آنها ساخته شود: «فَقَالُوا ابْنُوا عَلَیهِمْ بُنْیانًا» (کهف/۱۸، ۲۱) تا از دید مردم مخفی بمانند. برخی دیگر پیشنهاد دادند تا مسجد و معبدی بر روی قبور آنان ساخته شود. «لَنَتَّخِذَنَّ عَلَیهِمْ مَسْجِدًا».
سرانجام تصمیم بر آن شد که مسجدی بر روی قبور آنان ساخته شود تا هم در آنجا خدا را عبادت کنند و هم آثار اصحاب کهف به واسطه آن باقی بماند و از قبور اصحاب کهف متبرک شوند. در این آیات اشاره‌ای به شرک‌آمیز بودن این عمل نشده است، در حالی که اگر ساخت بنا یا مسجد، عملی شرک‌آمیز بود، حتما به آن اشاره می‌شد.
مطالعه بیشتر
- بنای بر قبور در مذاهب مختلف اسلامی به استناد قرآن و کتب معتبر اهل سنت بحث اعتقادی در بنای بر قبور زیارت، شفاعت و توسل؛ حسین غیب‌غلامی هرساوی، الهادی، ۱۳۷۶ش/۱۴۱۸ق.
پانویس
- ↑ دمیاطی، حاشیة إعانة الطالبیین...، دار الفکر، ج۲، ص۱۳۷.
- ↑ ابن تیمیه، اقتضاء الصراط المستقیم، ۱۴۰۷ق٬ ص۳۳۱.
- ↑ ابن تیمیه، مجموعة الفتاوی، ج۲۷، ص۲۷.
- ↑ طبسی، شناخت وهابیت، ۱۳۹۱ش، ص۸۰۱.
- ↑ سمهودی، وفاء الوفاء، ۱۳۷۴ق، ج۳، ص۳.
- ↑ المغازی به نقل از غماری، إحیاء المقبور من أدلة جواز بناء المساجد...، ۱۴۲۹ق، ج۱، ص۱۷.
- ↑ امین، کشف الإرتیاب...، دار الکتب الاسلام، ص۳۱۳.
- ↑ سمهودی، وفاء الوفاء، ۱۳۷۴ق، ج۲، ص۱۰۹.
- ↑ امین، کشف الإرتیاب...، دار الکتب الاسلام، ص۳۱۶-۳۱۷.
- ↑ برای اطلاع بیشتر از سیر تاریخی بناهای ساخته شده بر قبور، نگاه کنید به:
- ↑ سبحانی، صیانة الاثار، نشر مشعر، ص۷۹-۸۰.
- ↑ سبحانی، صیانة الاثار، نشر مشعر، ص۱۲۶-۱۲۷.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، دار صادر، ج۴، ص۳۱.
- ↑ دوری و مطلبی، اخبار الدولة العباسیة، ۱۹۷۱م، ص۲۴.
- ↑ ابن اثیر، الکامل، ۱۴۱۵ق، ج۹، ص۶۰.
- ↑ ابن جبیر٬ الرحلة، دار بیروت للطباعة و النشر، ص۱۷۳-۱۷۴.
- ↑ ابن نجار، الدرّة الثمنیة، شرکة دار الارقم بن ابی الارقم، ج۱، ص۱۶۳.
- ↑ ابن عیسی، تاج المفرق فی تحلیله علماء مشرق، مطبعة فضالة، ج۱، ص۲۸۸.
- ↑ ابن بطوطه٬ تحفة النظار فی غرائب الامصار و عجائب الاسفار: رحلة ابن بطوطة، دار الشرق العربی، ج۱، ص۶۵.
- ↑ چلپی، الرحلة الحجازیة، ۱۴۲۰ق، ص۱۴۹-۱۵۰.
- ↑ ابن جبیر، الرحلة، دار بیروت للطباعة و النشر، ص۱۷۴.
- ↑ ابن بطوطه، تحفة النظار فی غرائب الامصار و عجائب الاسفار: رحلة ابن بطوطة، دار الشرق العربی، ج۱، ص۶۵.
- ↑ شبلنجی، نورا لابصار فی مناقب آل بیت النبی المختار، ۱۴۰۹ق٬ ص۲۸۶.
- ↑ هیلن برند، مقابر در معماری ایران: دوره اسلامی، ۱۳۶۶ش٬ ص۲۷.
- ↑ ابن بطوطه، تحفة النظار فی غرائب الامصار و عجائب الاسفار: رحلة ابن بطوطة، دار الشرق العربی، ج۲، ص۱۴.
- ↑ خطیب، تاریخ بغداد٬ ۱۴۱۷ق٬ ج۱، ص۱۶۳.
- ↑ ابن جبیر، الرحلة، دار بیروت للطباعة و النشر، ص۳۵۴.
- ↑ ابن جبیر، الرحلة، دار بیروت للطباعة و النشر، ص۲۵۳.
- ↑ ابن جبیر، الرحلة، دار بیروت للطباعة و النشر، ص۲۲.
- ↑ ابن بطوطه، تحفة النظار فی غرائب الامصار و عجائب الاسفار: رحلة ابن بطوطة، دار الشرق العربی، ج۲، ص۱۴-۱۵.
- ↑ ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، ۱۴۱۲ق٬ ج۱۶، ص۱۰۰.
- ↑ ابن بطوطه، تحفة النظار فی غرائب الامصار و عجائب الاسفار: رحلة ابن بطوطة، دار الشرق العربی، ج۱، ص۱۷۲.
- ↑ ابن جبیر، الرحلة، دار بیروت للطباعة و النشر، ص۱۷۳.
- ↑ ابن بطوطه، تحفة النظار فی غرائب الامصار و عجائب الاسفار: رحلة ابن بطوطة، دار الشرق العربی، ج۱، ص۶۵.
- ↑ ابن بطوطه، تحفة النظار فی غرائب الامصار و عجائب الاسفار: رحلة ابن بطوطة، دار الشرق العربی، ج۱، ص۲۵.
- ↑ ابن بطوطه، تحفة النظار فی غرائب الامصار و عجائب الاسفار: رحلة ابن بطوطة، دار الشرق العربی، ج۱، ص۱۷۳.
- ↑ گرابر، اولین بناهای یادبود اسلامی، ۱۳۵۷ش٬ ص۲۱ ؛ مظاهری، زندگی مسلمانان در قرون وسطا، ۱۳۴۸ش٬ ص۳۷.
- ↑ گرابر، اولین بناهای یادبود اسلامی، ۱۳۵۷ش٬ ص۲۲-۲۷-۳۷.
- ↑ مقریزی، المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، بی‌جا، ج۱، ص۱۹۷-۱۹۹.
- ↑ گرابر، اولین بناهای یادبود اسلامی، ۱۳۵۷ش٬ ص۲۱.
- ↑ بوکهارت، هنر اسلامی: زبان و بیان، ۱۳۶۵ش٬ ص۱۰۵.
- ↑ دانشنامه جهان اسلام٬ ۱۳۷۸ش٬ ج۳ ٬ ص۶۲۰-۶۲۳.
- ↑ سیوطی، تاریخ الخلفاء، ۱۳۷۱ق٬ ص۳۹۲.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۵۴ق٬ ج۲، ص۳۶۵.
- ↑ خلیلی، موسوعة العتبات المقدسة، ۱۳۰۷ق٬ ج۶، ص۹۷.
- ↑ گرابر، اولین بناهای یادبود اسلامی، ۱۳۵۷ش٬ ص۲۴-۲۷.
- ↑ امین، کشف الإرتیاب عن اتباع محمد بن عبدالوهاب، دار الکتب الاسلام، ج۴، ص۵۰۲.
- ↑ خلیلی، موسوعة العتبات المقدسة، ۱۳۰۷ق٬ ج۸، ص۱۸۲.
- ↑ خطیب، تاریخ بغداد٬ ۱۴۱۷ق٬ ج۱، ص۱۲۰.
- ↑ ابن حجر، تهذیب التهذیب، ۱۴۰۴ق٬ ج۷، ص۳۳۹.
- ↑ ابن حبان، الثقات، ۱۳۹۵ق٬ ج۸، ص۴۵۷.
- ↑ زنجانی، جولة فی اماکن المقدسة، ۱۴۱۴ق٬ ص۱۲۵.
- ↑ مدرسی، تربت پاکان، ۱۳۵۵ش٬ ج۱، ص۱۸.
- ↑ دایره المعارف بزرگ اسلامی؛ ج۱، مقاله۲۰۲(مدخل آستانه حضرت عبدالعظیم).
- ↑ مصطفوی، آثار تاریخی تهران، ۱۳۶۱ش٬ ج۱، ص۱۴۶.
- ↑ ابن اثیر، الکامل، ۱۴۱۵ق، ج۸، ص۲۱۴.
- ↑ سمهودی، وفاء الوفاء، ۱۳۷۴ق٬ ج۳ ٬ ص۱۰۰.
- ↑ ابن تیمیه، اقتضاء الصراط المستقیم، ۱۴۰۷ق٬ صص۱۰۸-۱۱۰.
- ↑ ابن قیم جوزی، اغاثة اللهفان٬ ۱۳۹۵ق٬ ج۱٬ ص۲۰۹.
- ↑ امین، کشف الإرتیاب...، دار الکتب الاسلام، ص۲۸۷.
- ↑ ابن موسی، وصف المدینة المنورة: رسائل فی تاریخ المدینة المنورة، دار الیمامه، ص۵-۶.
- ↑ امین، کشف الإرتیاب عن اتباع محمد بن عبدالوهاب، دار الکتب الاسلام٬ ۱۶-۱۷.
- ↑ امین، کشف الإرتیاب...، دار الکتب الاسلام، ص۲۸۷-۲۸۸.
- ↑ جزیری، الفقه علی مذاهب الاربعة، ۱۴۲۴ق٬ ج۱، ص۴۸۷.
- ↑ الهیتمی، الفتاوی الفقیه الکبری، دار الفکر، ج۲، ص۱۶.
- ↑ سبحانی، صیانة الاثار، نشر مشعر، ص۷۹-۸۰.
- ↑ الهیتمی، الفتاوی الفقیه الکبری، دار الفکر، ج۲، ص۱۶.
- ↑ غماری، احیاء المقبور من ادلة جواز بناء المساجد و القباب علی القبور، ۱۴۲۹ق٬ ج۱، ص۱۵.
- ↑ غماری، احیاء المقبور من ادلة جواز بناء المساجد و القباب علی القبور، ۱۴۲۹ق٬ ج۱، ص۱۸.
- ↑ سوره حج، آیه۳۲.
- ↑ غماری، احیاء المقبور من ادلة جواز بناء المساجد و القباب علی القبور، ۱۴۲۹ق٬ ج۱، ص۱۰، ۲۴ و ۵۹ و ۶۰.
- ↑ طباطبایی، ج۱۳، ص۲۶۵؛ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق٬ ج۱۵، ص۱۴۹؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۳ش٬ ج۶، ص۷۱۰.
- ↑ غماری، احیاء المقبور من ادلة جواز بناء المساجد و القباب علی القبور، ۱۴۲۹ق٬ ج۱، ص۳۱.
منابع
- ابن اثیر، علی بن ابی الکرم، الکامل فی التاریخ، تحقیق عبدالله قاضی، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق.
- ابن بطوطه، محمد بن عبدالله، تحفة النظار فی غرائب الامصار و عجائب الاسفار: رحلة ابن بطوطة، بی‌جا، دار الشرق العربی، بی‌تا.
- ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم٬ اقتضاء الصراط المستقیم، بیروت٬ دارالکتب العلمیه٬ ۱۴۰۷ق.
- ابن جبیر، محمد بن احمد، الرحلة، بیروت، دار بیروت للطباعة و النشر، بی‌تا.
- ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۲ق.
- ابن حبان، محمد، الثقات، تحقیق سید شرف الدین احمد، بیروت، دارالکفر، ۱۳۹۵ق.
- ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۴ق.
- ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
- ابن عیسی، خالد، تاج المفرق فی تحلیله علماء مشرق، مغرب، مطبعة فضالة، بی‌تا.
- ابن منظور، لسان العرب.
- ابن قیم جوزی، اغاثة اللهفان٬ بیروت٬ دارالمعرفه٬ ۱۳۹۵ق.
- ابن موسی، علی، وصف المدینة المنورة: رسائل فی تاریخ المدینة المنورة، به کوشش حمد جاسر، ریاض، دار الیمامه، بی‌تا.
- ابن نجار، محمد بن محمود، الدرّة الثمنیة، تحقیق‌حسین محمد علی شکری، بی‌جا، شرکة دار الارقم بن ابی الارقم، بی‌تا.
- امین، محسن، کشف الإرتیاب عن اتباع محمد بن عبدالوهاب، بی‌جا، دار الکتب الاسلام، بی‌تا.
- الهیتمی، ابن حجر، الفتاوی الفقیه الکبری، بی‌جا، دار الفکر، بی‌تا.
- بوکهارت، تیتوس، هنر اسلامی: زبان و بیان، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران، بی‌نا، ۱۳۶۵ش.
- «تاريخ بنای مسجد النبی (3)»، در سایت رواق الحجاج، تاریخ درج مطلب: ۲۵ شهریور ۱۳۹۱ش، تاریخ بازدید: ۱۲ مهر ۱۳۹۶ش.
- جزیری، عبدالرحمن بن محمد عوض، الفقه علی مذاهب الاربعة، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ دوم، ۱۴۲۴ق/۲۰۰۳م.
- حداد عادل٬ غلامعلی و دیگران(زیر نظر)٬ دانشنامه جهان اسلام٬ تهران٬ بنیاد دائرة المعارف اسلامی٬ ۱۳۷۸ش.
خطیب بغدادی٬ تاریخ بغداد٬ بیروت٬ دارالکتب العلمیه٬ ۱۴۱۷ق.
- دمیاطی، محمد شطا، حاشیة اعانة الطالبین علی حل الفاظ فتح المعین لشرح قرة العین بمهمات الدین، بیروت، دار الفکر، بی‌تا.
- دوری، عبدالعزیز و عبدالجبار مطلبی، اخبار الدولة العباسیة، بیروت، بی‌نا، ۱۹۷۱م.
- زنجانی، جولة فی اماکن المقدسة، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۱۴ق.
- چلپی، اولیا، الرحلة الحجازیة، ترجمه احمد مرسی، قاهره، بی‌نا، ۱۴۲۰ق.
- خلیلی، جعفر، موسوعة العتبات المقدسة، بیروت، موسوعة الاعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۳۰۷ق.
- سبحانی، جعفر، صیانة الاثار الاسلامیة، قم، نشر مشعر (معاونیة التعلیم و البحوث الاسلامیة)، بی‌تا.
- سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء، بی‌جا، السعادة، ۱۳۷۴ق.
- سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر، تاریخ الخلفاء، تحقیق‌محمد محی الدین عبدالحمید، مصر، السعادة، ۱۳۷۱ق.
- شبلنجی، مؤمن، نورا لابصار فی مناقب آل بیت النبی المختار، بیروت، بی‌نا، ۱۴۰۹ق.
- طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، نشر السلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۳ش.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، بی‌نا، ۱۳۵۴ق.
- طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۱۲ق.
- غماری، احمد بن الصدیق، احیاء المقبور من ادلة جواز بناء المساجد و القباب علی القبور، قاهره، مکتبة قاهره، چاپ چهارم، ۱۴۲۹ق.
- گرابر، اولک، اولین بناهای یادبود اسلامی، ترجمه‌کلود کرباسی، اثر ش۲۶-۲۷، ۱۳۵۷ش.
- مدرسی طباطبایی، حسین، تربت پاکان، قم، بی‌نا، ۱۳۵۵ش.
- مصطفوی، محمدتقی، اثار تاریخی تهران، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۶۱ش.
- مقریزی، احمد بن علی، المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
- مظاهری، علی، زندگی مسلمانان در قرون وسطا، ترجمه مرتضی راوندی، تهران، بی‌نا، ۱۳۴۸ش.
- هیلن برند، رابرت، مقابر در معماری ایران: دوره اسلامی، ترجمه کرامت الله افسر، تهران، نشر محمدیوسف کیانی، ۱۳۶۶ش.